Минералите се неоргански супстанции што на телото се потребни, некои во поголеми, некои во помали количини, за бројни и различни функции. Минералите се вклучени во формирањето на коските и забите, тие се основни состојки на телесните течности и ткива, компоненти на ензимските системи и се вклучени во нормалното функционирање на нервите. Телото има потреби од различни количини за секој минерал, во зависност од возраста, полот, физиолошка состојба (на пример, бременост), а понекогаш и од здравствената состојба. Главни минерали во човечкото тело се калциум, фосфор, калиум, натриум и магнезиум. Сите преостанати елементи во човечкото тело се нарекуваат „елементи во трагови“. Елементите во трагови кои имаат специфична биохемиска функција во човечкото тело се сулфур, железо, хлор, кобалт, бакар, цинк, манган, молибден, јод и селен.

Селенот е суштински биоелемент, микроелемент кој е неопходен за правилно функционирање на сите организми. Количината на овој елемент присутна во природата и во човечкиот организам е многу разновидна, во зависност од географскиот регион и од исхраната. Оптимална дневна доза на овој елемент е утврдена на 55 µg кај здрава возрасна индивидуа. Селенот е кофактор на многу ензими, на пример, глутатион пероксидаза или тиоредоксин редуктаза. Најчесто користен индикатор за „статус на селен“ е одредувањето на неговата концентрација во серумот, која се проценува на 60–120 ng / ml. Максималната концентрација на селен се постигнува во зрелоста. Содржината на овој елемент во серумот постепено се намалува кај лицата над 60 години. Во човечкото тело, недостаток на овој елемент се забележува кога неговата количина во плазмата е помала од 85 µg/l. Недостаток на овој елемент резултира со зголемен ризик од развој на многу хронични дегенеративни заболувања. Селенот е важен за заштита од оксидативен стрес на организмот, покажувајќи најголема активност како чистач на слободните радикали и антиканцерогени агенси.

Продолжен недостаток на селен во човечкиот организам доведува до сериозни болести. Недостаток на овој елемент негативно влијае на функционирањето на кардиоваскуларниот систем и може да биде директна причина за миокарден инфаркт. Тоа е поврзано со ендемични заболувања: Кешан и Кашин-Бек. Овие болести биле идентификувани за прв пат кај жени на раѓање и деца во област во Кина, каде што било најдено многу мало количество селен во почвата и во растенијата. При болеста Кешан, се забележува дегенерација на срцевиот мускул. Во случај на Кашин-Бек заболувањето, се јавува остеоартритис кој доведува до дегенерација на 'рскавицата во зглобовите на рацете или нозете. Како резултат на епидемиолошки студии, било заклучено дека умерениот недостаток на селен во дневната исхрана влијае на развојот на болести кои резултираат од намален имунитет. Недостаток на селен во секојдневната исхрана може негативно да влијае на функционирањето на нервниот систем. Меѓу лица со недостаток на селен, се забележува развој на депресија или засилување на анксиозноста како и развој на Алцхајмерова болест. Овој елемент се смета за клучен во намалувањето на вируленцијата на ХИВ и во намалувањето на прогресијата кон целосна СИДА. Недостаток на селен кај бремени жени негативно влијае на развојот на ембрионот.

Вишокот селен може да биде токсичен за организмот. Акутно труење со селен ретко се забележува. Точното одредување на штетните дози на селен е тешко заради појава на разни хемиски форми на овој елемент. Токсичен ефект врз организмот може да имаат и органски и неоргански форми на селен. Токсичноста на селенот е поврзана со конкурентната инхибиција помеѓу селенот и сулфурот. Селенот може да го замени сулфурот во аминокиселини (цистеин и метионин), додека неорганските соединенија го заменуваат сулфурот во процесот на синтезата на меркаптурните киселини и за време на реакцијата на селенитите со тиолските групи. Како резултат на тоа се добиваат искривени, дисфункционални ензими и протеински молекули, кои предизвикуваат појава на нарушувања во биохемиското функционирање на клетката. Симптомите на труење со селен предизвикуваат опаѓање на косата и лезии на кожата и ноктите. Карактеристичен симптом на труење со селен е мирисот на лук во издишаниот здив поради присуството на испарливиот метаболит - диметил селенид. Раните симптоми на акутно труење вклучуваат појава на хипотензија и тахикардија. Невролошките симптоми вклучуваат тремор и мускулни контракции. Други симптоми на труење со селен се анемија, сува кашлица, треска и хиперсаливација. Труењето доведува и до зголемена пропустливост на капиларите. Токсични симптоми се јавуваат кај лица кои консумираат 5 mg селен на ден или кај оние кои се изложени на концентрација на воздух кое надминува 0,2 mg / m3.

Суштинската биолошка важност на селенот е поврзана со неговата појава во протеините и ензимите. Идентификувани се неколку ензими зависни од селен во кои активниот центар содржи селен во форма на селеноцистеин. Најдобро истражени селеноензими кои обично се јавуваат кај цицачите се глутатион пероксидаза, селенопротеин П и тироксин 5-дејодиназа. Глутатион пероксидазата и селенопротеинот П ги катализираат редуцирачките реакции. Други ензимски протеини кои се вклучени во важните функции на организмите се формат дехидрогеназата, хидроксилаза на никотинска киселина, глицин редуктаза, тиолаза и ксантин дехидрогеназа.

Глутатион пероксидазата (GSH-Px) е првиот идентификуван селеноензим, кој се состои од четири под-единици, секоја содржи атом на селен во форма на селеноцистеин. Ова е антиоксиданс, кој припаѓа на таканаречените чистачи на слободните радикали. Овој ензим ја катализира биосинтезата на глутатион, трипептид кој игра важна улога во заштитата на организмите од оксидативно дејство на водороден пероксид (H2O2) и органски пероксиди. Во присуство на глутатион, пероксидите се сведуваат на хидроксилни соединенија, односно алкохол или вода. Преку елиминација на водород пероксид од телото, овој ензим ги штити масните киселини, црвените крвни зрнца и хемоглобинот од оксидација и ги штити клеточните компоненти како што се клеточните мембрани и ДНК од деструктивните ефекти на оксидацијата.

Глутатион пероксидазата го спречува таканаречениот оксидативен стрес што штити од разни болести. Антиоксидативните својства на ензимот и селенот и нивното заштитно дејство против ДНК се користат и во антиканцерогените терапии. Селенот, со неутрализирање на негативниот ефект на афлатоксините, го намалува нивниот канцероген и тератоген ефект и го инхибира растот на клетките на ракот. Потенцијално, антиканцерогените механизми на селенска интеракција се однесуваат на воведување на промени во метаболизмот на канцерогените, менување на механизмот на интеракција помеѓу канцерогените и ДНК, зголемување на количината на глутатион, интензивирање на процесите на детоксикација, селективно забавување на енергетскиот метаболизам во клетките на туморот, модификација на пропустливоста на клеточните мембрани и стимулирање на имунолошкиот систем на организмот.

Од сите органи во човечкото тело, голема концентрација на селен може да се најде во тироидната жлезда. Селенот овозможува правилна синтеза, активирање и метаболизам на тироидните хормони. Тоа го врши преку тироксин 5-дејодиназа. Овој ензим е одговорен за катализацијата на дејодацијата на тироксин (T4) до неговата активна форма позната како 3,3,5-тријодотиронин (Т3) или до неактивна форма - изотер на rT3. Дејодацијата се јавува во периферните ткива, особено во бубрезите, црниот дроб и скелетните мускули. Овој процес може да се дерегулира со недостаток на селен во организмот. Ова укажува на важната улога на селенот во правилниот метаболизам на тироидните хормони. При дијагностицирање на болести на тироидната жлезда, треба да се земат предвид нивоата на овој елемент.

Селенот покажува синергија со витамин Е. Во метаболичките процеси, сулфурните аминокиселини како што се цистинот и метионинот се тесно поврзани со него. Комбинираната интеракција на селен и токоферол дава најдобри резултати во заштитата на органите од деструктивните ефекти на слободните радикали. Комбинацијата на овие соединенија ефикасно ги штити митохондриите, цитохромот и микрозомалните мембрани од оксидација на масни киселини, одредувајќи го соодветниот раст и плодност. Комбинирана администрација на селен и витамин Е резултира со имуностимулациски ефект.

Во храната е присутен во органски форми, најчесто како селенометионин и селеноцистеин. Во додатоците на исхраната може да сретне во неорганските форми на селен (селенит и селен). Органските соединенија полесно се апсорбираат од човечките организми во споредба со неорганските соединенија. Откриено е дека храна богата со протеини содржи поголемо ниво на селен, додека ниско ниво е откриено кај растенијата кои содржат ниски протеини. Главните извори на селен во исхраната се храна на пример, житарици, месо и млечни производи, риби, морски плодови, млеко и ореви. Богат извор на селен се наоѓа во морската сол, јајцата, квасец (квасец што содржи селен), леб, печурки, лук, аспарагус. Овошјето и зеленчукот се карактеризираат со релативно мала содржина на селен. Првенствено се јавува во протеинската фракција, така што растенијата и зеленчукот што содржат мала количина протеини се лош извор на селен. Голема содржина на селен може да се најде во растенијата на пример, Astragalus bisulcatus и неколку претставници на Brassicaceae. Прехранбените производи од животинско потекло се карактеризираат со разновидна количина на селен, во зависност од географската област во која живееле животните и снабдувањето со селен во исхраната. Селенот се смета за основен елемент во траги од фундаментално значење за здравјето на луѓето. Екстремните недостатоци на селен се широко распространети меѓу луѓето низ целиот свет. Затоа, од суштинско значење е да се надополни недостатокот на овој микроелемент со храна збогатена со селен или биомаса на клетки од квасец во исхраната. Термичката обработка на прехранбени производи може да доведе до губење на селен во храната поради формирање на испарливи соединенија на селен. Овие загуби се значителни и можат да достигнат десетици проценти. Биорасположивоста на селен во храната зависи од формата на нејзиното појавување и содржината на такви соединенија како протеини, маснотии и тешки метали.

Биорасположивоста на селен е намалена во присуство на тешки метали и сулфур, но се зголемува во присуство на витамини А, Ц, Е и протеини со мала молекуларна тежина кои содржат метионин.

Примарен извор на селен е соодветно избраната и урамнотежена исхрана. Недостаток на селен кај здрави индивидуи произлегува од малата содржина на овој елемент во храната или потрошувачката на производи со слаба содржина на селен. Треба да се нагласи дека процентот на селен присутен во дневна доза на одделни прехранбени производи е разновиден. Поради широко распространетиот недостаток на селен кај луѓето, потребата за додаток на овој елемент привлекува внимание. Воведувањето на овој елемент во човечкото тело може да се случи индиректно, преку додавање на селен во ѓубрива или сточна храна што се користи за исхрана на животни. Меѓу методите на директно дополнување, можеме да вклучиме употреба на додатоци на храна што содржат витамини и микроелементи . Ефектите на додатоците на селен може да се забележат по неколку недели. Тие зависат од степенот на недостаток на селен во организмот, неговата доза и хемиската форма. Реакцијата на организмот побрзо се забележува при надополнување на органската форма: селенометионин во споредба со неоргански форми на селен. Додавањето на селен во исхраната се препорачува во третман на панкреатитис, неплодност и астма. Недостатоците на селен може да се третираат со употреба на соодветно избалансирани фармацевтски препарати (лекови) и додатоци во исхраната кои вклучуваат селен. Овие препарати се достапни без рецепт. Селенот содржан во овие формулации може да биде присутен во органска форма, на пример, селенометионин или во неорганска форма на селенити. Вообичаено достапните препарати се карактеризираат со повеќенасочно дејство. Освен што го надополнуваат недостатокот на селен, тие имаат корисен ефект врз кардиоваскуларниот систем и функцијата на тироидната жлезда. Позитивно влијае на процесот на лекување на кардиоваскуларни болести и потенцијално го намалува ризикот од развој на одредени видови на рак.

Промените во животниот стил на потрошувачите се стимул за ново решение. Селенот игра важна улога во одржувањето на хомеостазата на човечкото тело. Прашањето за додаток на селен со цел да се спречат разни нарушувања е сè уште отворено прашање и бара дополнително истражување. Поради ветувачки податоци од клинички испитувања, треба да се земе предвид употребата на додаток на овој елемент. Задоволувањето на софистицираните потреби на потрошувачите со истовремено надополнување на недостаток на елементи може да биде ефикасна алатка во борбата за здравјето.

Автори:

д-р Лидија Стојчевска-Иванова, ПЗУ Авицена

д-р Марјанчо Иванов - ПЗУ Кордис 2