Пишува: Доц. д-р Атанас Кирјаковски, кој предава психологија и когнитивни науки на Меѓународниот балкански универзитет во Скопје, а магистерските и докторските студии ги завршил на Универзитетот „Кобе“ во Јапонија

Зуењето околу најавените дигитални учебници во образованието не стивнува. Сѐ уште, за жал, наместо да се води искрена, суштинска и научна дебата околу квалитетот на образованието на децата и младите, наместо да се носат одлуки врз основа на проверени научни факти и податоци (evidence-based decision making), до овој момент министерката Мила Царовска нема слух за независната научна јавност и продолжува да симулира квазидебата со повторувањето на разноразните општи флоскули и „шарени стакленца“, притоа своеглаво терајќи си со „реформите“. Истовремено, незадоволството кај граѓаните, наставниците и родителите продолжува и понатаму да расте и фејсбук-иницијативата против вака скроените реформи најави масовни протести оваа сабота на 15 мај во Скопје пред МОН и низ градовите на републиката, а воедно ќе иницира и референдум на кој граѓаните ќе може да се изјаснат дали ги поддржуваат реформите или не.

Бидејќи како когнитивен психолог сметам дека ваквите реформи непосредно, радикално и, пред сѐ, прекутрупа ја модификуваат самата методологија на наставата, морав да направам еден концизен научен преглед и да предупредам во првиот дел од оваа колумна за можните последици по психофизичкото здравје на децата и младите доколку невнимателно и избрзано се донесе новиот закон со кој се наложува драстично зголемување во употребата на дигиталните уреди од страна на адолесцентската популација во и надвор од наставата. Во вториов дел зборувам за заблудите околу дигиталните технологии, за т.н. „дигитални домородци“ и за дилемите кои ги отвораат научните истражувања околу употребата на дигиталните технологии во однос на учењето, детското внимание и академскиот успех.

Ореолот на дигиталните технологии и митот за „дигиталните домородци“

Една мала фуснота од книгата „Профили на иднината“ од легендарниот писател на научна фантастика, футурист и сценарист на култниот филм „2001: Вселенска одисеја“, сер Артур Ч. Кларк, стана позната како „третиот Кларков закон“ и гласи: „секоја доволно напредна технологија не се разликува од магија“ (во оригинал: „Any sufficiently advanced technology is indistinguishable from magic“). Така и со дигиталната технологија. Изгледа магично, напредно, мистично, семоќно и „фенси“. Но дали е тоа така? Дали навистина треба да се гледа на дигитализацијата како на магија со која ќе се решат проблемите во образованието како што нѐ убедува министерката? Дали навистина дигитализацијата волшебно создава позитивни и напредни ефекти во психокогнитивниот развој на децата и нивното образование? Овие прашања се емпириски и научни прашања, а не прашања на фантазија, политика или идеологија.


Притоа, честопати на помладите генерации априори и стереотипно се гледа како на некакви нови дигитални суштества опишани со изразот „дигитални домородци“ (digital natives), која е шпекулативна кованица на Марк Пренски од 2001 година. Таквиот израз имплицира дека овие генерации се сосема поинакви од оние генерации што не пораснале со дигиталната технологија, но ја прифатиле подоцна во животот и кои тој ги нарекува „дигитални имигранти“. Проблемот е во тоа што ваквата теза за дигиталните домородци некритички се прифаќа како „вистинизам“ (truism). Според дефиницијата на Пренски, дигиталните домородци (родени по 1980 година) се потопени во технологија, „опкружени се со компјутери кои ги користат, видеоигри, дигитални музички уреди, видеокамери, мобилни телефони и сите други играчки на дигиталната доба“. Пренски смета дека тие се „научени да примаат информации навистина брзо… сакаат паралелно процесирање и мултитаскинг… преферираат игри наместо сериозна работа‘“ и поради тоа, тој повикува на радикални промени во образованието со цел да се адаптира на потребите на домородциве. Според него, студентите и учениците радикално се промениле и денешните ученици и студенти веќе не се луѓето за кои нашиот образовен систем првично бил дизајниран. На прв поглед неговиот повик се чини логичен бидејќи „денешнава младина по цел ден виси на компјутер“, нели? Но повторно мора критички да размислуваме и да го поставиме прашањето: дали овие идеи и повици се научно оправдани? Дали навистина дигиталните домородци се посебна категорија на луѓе со посебни когнитивни способности и психологија поради кои треба да го промениме целиот образовен систем од корен? На пример, оваа високоцитирана ревија внимателно ги разгледува тезите на Пренски и ги класифицира како „морална паника во академијата“, не наоѓајќи силна научна поткрепа во неговите тврдења. Авторите повикуваат да не се носат априори политики врз основа на таква варијабилна, разновидна и нејасно концептуализирана популација како што се „дигиталните домородци“ и наместо тоа, одлуките во образованието да се носат врз база на докази, факти и истражувања на соодветни популации и докажано ефективни методологии. Ваквиот заклучок е поддржан и од авторите на оваа студија објавена во Британскиот журнал за образовни истражувања, која не наоѓа докази за „непремостливи граници“ меѓу „дигиталните домородци и имигранти“, а и оваа студија чиј примерок од студентска популација не ги покажала стереотипните „домородно-дигитални“ карактеристики и која преферирала конвенционално, пасивно, линеарно учење и предавање.

Накратко, тврдењата и генерализациите дека новите генерации ученици се „дигитални домордци“ со посебни дигитални вештини, со напредни когнитивни капацитети и специјални образовни потреби – не се научно поткрепени и не треба врз тој стереотип да се носат одлуки за реформи во образованието.

Современата дигитална технологија, вниманието и академскиот успех

За разлика од телевизијата, радиото и другите традиционални дигитални технологии, електронските уреди како компјутерите, таблетите и телефоните, без кои не би можело да се учи и следи наставата доколку стапи во сила предлог-законот за учебниците, се дизајнирани за т.н. „мултитаскинг“ и постојана поврзаност со интернетот. „Мултитаскинг“ би се превело како „повеќеработност“ и според Дигиталниот речник на македонскиот јазик, терминот се чини е одомаќен како таков кај нас (во продолжение ќе го користиме истиот). Во контекст на нашата тема, мултитаскингот се дефинира како користење на два или повеќе дигитални медиуми во исто време на ист или различен уред, на пр., паралелно слушање музика и читање електронски документ. Друга варијанта на мултитаскингот е користењето на медиумите и правењето немедиумски активности одеднаш, како на пр., пишување пораки на својот телефон за време на вечерањето. Си велите, „добро, каде е тука проблемот?“ Проблемот е во тоа што нашите когнитивни капацитети и ресурси се ограничени (особено нашето внимание) и со зголемувањето на бројот на задачите и активностите што ги правиме истовремено, нашата ефикасност опаѓа, а се прават и повеќе грешки во исполнувањето. Тоа има сериозни импликации за учењето.

Непрофитната организација која се занимава со истражување на националното здравје и здравствените политики на САД, Kaiser Family Foundation, во својот извештај од 2010 година проценува дека 8–18-годишниците во просек поминуваат 7 часа и 38 минути на разноразни забавни медиуми преку своите уреди, а истовремено една третина од тоа време вклучува и мултитаскинг (на пр., слушаат музика додека сурфаат на интернет или се на чет со своите другарчиња додека гледаат телевизија). Слични процени дава и ова поново истражување од 2019 година на непрофитната организација за дигитални технологии Common Sense. За жал, не успеав да најдам вакви податоци за 8–18-годишниците во Република Македонија, но сметам дека разумно е да се претпостави дека децата и младите кај нас, слично како и во САД, поминуваат барем неколку часа дневно на своите уреди и во мултитаскинг. Оттука, природно се поставува прашањето дали употребата на дигиталните медиуми кои овозможуваат и промовираат мултитаскинг некако влијае врз нивниот академски успех?

Во научна ревија објавена во списанието “Computers in Human Behavior” во 2015 година, група научници од Универзитетот во Амстердам, по ревидирањето на 56 трудови на темата, доаѓаат до заклучокот дека мултитаскингот за време на наставата или учењето е асоциран со понизок академски перформанс, негативни ставови и однесувања кон учењето. Дополнително, помалку или повеќе негативно ја засега когнитивната контрола и способноста да се задржи вниманието и оние што практикуваат мултитаскинг на своите уреди имаат тешкотии во фокусирањето и посветувањето на една активност. Понатаму, младите што пријавиле во испитувањата висок степен на мултитаскинг, подоцна покажале пониска емоционална благосостојба и проблеми со спиењето. Врз основа на овие корелации, се плашам дека принудувањето на учениците претежно да учат од електронски уреди кои стимулираат мултитаскинг и со тоа го пренасочуваат вниманието кон непродуктивни активности ќе има негативни последици врз нивното знаење и успех.

За разлика од дигиталните медиуми, печатените медиуми не дозволуваат паралелна работа (или е сосема ограничена), што во контекст на учењето е нивната силна страна. Децата што учат од печатени учебници имаат помала можност истовремено да прават повеќе работи одеднаш со својот учебник, што ги зголемува шансите да го задржат вниманието на материјалот пред нив. Со печатените учебници не може да се „ѕирне инста набрзина“, не може да се гледа „Тик-ток“ и не се заглавува во бескрајниот синџир од видеа на „Јутјуб“, медиум кој е дизајниран што повеќе да ни го задржи вниманието искушувајќи нѐ со своите привлечни видеопредлози. Згора на тоа, децата и адолесцентите имаат силно изразена природна тенденција да истражуваат нови работи и да преземаат ризици (познато како „novelty seeking“) и со среќа во вашиот обид да ги исконтролирате со таблетот в рака. Веројатно не за џабе повеќето производители на електронски уреди го препознаваат проблемот и фабрички вградуваат „родителски контроли“ кои им овозможуваат на родителите да го ограничат пристапот на уредите за своите деца.

Паметните телефони не се единствените уреди што можат да имаат негативни последици врз учењето и академскиот успех поради дефокусирањето на вниманието од материјалот за време на наставата. За таблетите во образованието, на пример, иако има релативно малку истражувања затоа што се нова појава на технолошката сцена и малку земји ги имаат вклучено во формални образовни програми, може да се заклучи дека се доста слични со „паметните“ телефони, и по физичкиот дизајн, и по конективноста, операбилноста и аудио-визуелните можности, а и процесорската моќ. Она што може да се прави на телефон, може да се прави и на таблет и би било сосема очекувано сите негативни ефекти опишани погоре да важат и за таблетите. Квалитативни истражувања на темата известуваат дека ученици и наставници што биле дел од проект за употреба на iPad таблети во училиштата во САД во своите интервјуа покажуваат дека тие имаат мешани чувства околу нивната примена, признавајќи дека иако им се допаѓа идејата и ги користат за продуктивност, во голем дел таблетите претставуваат дистракција во наставата. Една од ретките ревии на темата начелно пронаоѓа повеќе позитивни отколку негативни ефекти од нивната употреба, но само како уреди за поддршка во наставата и притоа повикува на внимателност при генерализирањето на заклучоците потенцирајќи дека се потребни повеќе студии во иднина. Во нашиот случај, проблемот е што предлог-законот ги дефинира дигиталните учебници како примарни, а не секундарни алатки во наставата и министерката Царовска ги замислува таблетите како едни од главните уреди кои би ги замениле печатените учебници. Доколку се прочита и одговорот од страна на Министерството за образование и наука на прашањата од иницијативата „Учебници и настава мора да има“, се гледа дека мотивот за вака предложените реформи се „слабите постигнувања на нашите ученици на меѓународните тестирања како ПИСА и ТИМСС“, што значи дека министерката и МОН претпоставуваат дека дигиталните учебници, примарно дистрибуирани преку таблети, во иднина ќе доведат до подобри ПИСА-резултати кај македонските ученици. Но самата претпоставка дека таблетите ќе доведат до подобрување на академскиот перформанс е произволна и на стаклени нозе. Доколку таа логика би била валидна, во САД, на пример, и покрај тоа што според Pearson употребата на таблетите и другите дигитални уреди во образованието енормно расте, последниот ПИСА-извештај за САД покажува дека успехот по трите параметри – читање, математика и наука – останува „без значајно подобрување или влошување“. Податоците за Јужна Кореја, пак, која од 2012 година воведе дигитални учебници во образованието, укажуваат на опаѓачки тренд во перформансот според последниот ПИСА-извештај за земјата, иако нивните ученици сѐ уште котираат високо над просекот во споредба со остатокот од светот. Но спротивно од САД и Јужна Кореја, во Шведска, како една од најдигитализираните земји во светот, ПИСА-резултатите покажуваат подобрување по 2012 година. Ваквите разлики меѓу земјите покажуваат дека процесите на дигитализација се културолошки сензитивни и различно се одразуваат во различни култури. Затоа, со доза на претпазливост и скепса треба да се пресликуваат искуствата од другите земји и не треба априори да се мисли дека ако нешто функционира во некоја друга земја и во друг социо-економски контекст, дека тоа по правило ќе функционира и во Република Македонија.

Конечно, што се однесува на употребата и на другите дигитални уреди во наставата, како што се компјутерите на пример, оваа високоцитирана студија покажува дека употребата на лаптопи за време на предавањата кореспондира со послаби резултати во учењето затоа што го попречува вниманието и одзема од времето посветено на лекцијата, а повеќето од студентите признаваат дека трошат значително време употребувајќи ги лаптопите и за други активности неповрзани со учењето. Уште позагрижувачки е тоа што други студии забележуваат дека мултитаскингот на лаптоп не го нарушува учењето само за корисникот на лаптопот, туку го одзема и вниманието на другите во негова близина, нарушувајќи го и за нив процесот на следење на лекцијата.

Поради природата на дигиталните уреди и медиуми да мотивираат паралелно работење (мултитаскинг) и да го пренасочуваат вниманието кон непродуктивни содржини, може да заклучиме дека неправилната употреба на дигиталните технологии може да има негативни последици врз учењето и академскиот успех и затоа мора исклучително да се внимава кога се воведуваат како алатки во образованието.

***