Грчкиот економист и поранешен министер за финансии во неговата земја, Јанис Варуфакис, во неговата книга насловена „Технофеудализам: Што го уби капитализмот“ тврди дека веќе не живееме во капитализам, туку во нов дигитален феудализам, во кој технолошките гиганти како „Амазон“ и „Гугл“ заработуваат не со производство, туку со извлекување рента преку контрола на податоците, вниманието и пазарот.
Според таа теорија, платформите станале дигитални феудални поседи, корисниците се кметови кои создаваат вредност со своите профили, а производителите се вазали кои плаќаат провизија и до 40%. Овој модел, кој е сè поприсутен во САД, ги забавува иновациите, ги зајакнува општествените разлики и ја ослабува демократијата, тврди Варуфакис.
Тој предлага данок на дигиталната рента, основен приход и демократизација на сопствеништвото над платформите по пример на задруги како шпанската „Мондрагон“. Во книгата „Техносоцијализам“ авторите Брет Кинг и Ричард Пети предлагаат спој на напредните технологии и социјалната правда.
Сличен модел веќе се тестира во Кина, каде што од 2021 година во градот Хангџоу се спроведува експеримент наречен „Заеднички просперитет“, чија цел е намалување на нееднаквоста и зголемување на уделот на домаќинствата со годишни приходи меѓу 12.000 и 60.000 евра на 80%. Во сето тоа клучна улога има вештачката интелигенција, која ги оптимизира јавните служби како здравството преку обработка на масовни податоци.
Покрај технофеудализмот и техносоцијализмот, како можни патишта за развој се наведуваат и технолибертаријанизмот, еко-технократијата, одрастот (degrowth) и дигиталната кооператива.
До какви општествени промени доведува вештачката интелигенција?
Социологот Крешимир Жажар од Филозофскиот факултет во Загреб, Хрватска, предупредува дека, за почеток, треба да се има предвид дека поимот вештачка интелигенција (ВИ) е обвиен во облак од неразбирање, неретко и мистификација, особено под влијание на популарното портретирање на темата, особено од страна на филмската индустрија.
-ВИ е дел од сложениот мозаик од технолошки трансформации, кој често се нарекува четврта индустриска револуција. Технологијата суштински го менува начинот на кој комуницираме, како и што работиме, како ни е структурирано секојдневието. Одредени професии базирани на едноставни повторувачки задачи веќе се истиснати, но ВИ полека ги заменува и професиите со сложени вештини. Како клиенти на различни сервиси, приморани сме да комуницираме со четботови, кои сè поумешно го минуваат Туринговиот тест, односно не забележуваме разлика во комуникацијата меѓу тие програми со ВИ и луѓето. Ни се менува и когницијата. Некои автори зборуваат за алгоритамска атрофија - застој на мисловните способности. Тоа особено се однесува на намалувањето на опсегот на креативност поради користењето алатки како „Чет-ГПТ“ и други - вели Жажар.
Дали тезата на Варуфакис е издржана?
Според него, појавите кои ги опишува Варуфакис навистина се случуваат.
-Дали тоа може да се нарече технофеудализам, останува отворено прашање бидејќи феудалните општества се со строги хиерархиски структури со стриктна структура на сталежите и фиксни општествени односи. Дополнително, кметовите во феудалните општества биле приморани да бидат закупци на феудалното земјиште за да преживеат. Таквата аналогија во случајот на користењето на дигиталните сервиси нема, односно не сме приморани да користиме дигитални платформи, иако масовно се служиме со нив - вели хрватскиот професор.
Од лепезата дигитални сервиси особено се издвојува случајот на „Спотифај“ и сродните музички платформи што на корисниците им овозможуваат пристап до огромен број песни.
-Платформите не инвестирале сами во продукција на содржината, а уметниците од енормната заработувачка евентуално добиваат некои трошки. Следејќи ја логиката на Варуфакис, за таквите случаи би можело да се зборува за техноропство. Иако поимот технофеудализам е концептуално стимулирачки, јас би сугерирал дека станува збор за појавата на дигитален монопол, па дури и на дигитални картели во рамки на трансмутиран, но познат неолиберален капитализам - вели Жажар.
Опасност за демократијата?
Некои теоретичари на технофеудализмот сметаат дека тој ја загрозува демократијата, меѓу другото, бидејќи преку поттикнување поларизација остварува поголем ангажман и подолго задржување на платформите, што овозможува поголем профит.
Жажар вели дека не би било праведно сета вина за кризата на демократијата, над која е надвиснат темен облак на популистички авторитаризам, да се префрли на ВИ, односно на алгоритмите што придонесуваат во создавањето „спротивставени табори“.
-Еден од клучните проблеми е ерозијата на јавната сфера, односно недостаток од аргументирана расправа и сè поголеми поделби и поларизации. Дихотомизацијата претставува когнитивен механизам на редукција на медиумската сложеност и океанот од информации во кој сме потонати, таа ја поедноставува реалноста на црно-бела, што води кон општествен раздор. Потенцијалната замена на принципите на хомологија, на кои почиваат алгоритмите, со, на пример, принцип на хетерологија, односно предлагање консумација на медиумска содржина различна од сопствената, може да биде чекор напред. Преку така програмирани алгоритми би се надминале личните филтер-меури, ехо-комори, а доминантната култура на откажување (cancel culture) би се заменила со култура на дијалог - вели професорот.
Тој додава дека алгоритмите не настануваат во вакуум, туку претставуваат општествено дејствување кое имплицира одредени општествени ефекти.
-Специфичен е проблемот на таканаречената алгоритамска пристрасност, со која постоечките општествени нееднаквости се пресликуваат во дигиталната сфера. ВИ сигурно би можел да се користи во обратна насока, т.е. во насока на намалување на општествената нееднаквост, еманципација, зголемување на општествената праведност и солидарност - вели Жажар.
Автор: Ненад Јариќ Дауенхауер
Извор:
Index
Фото: Freepik