X
 14.10.2025 Колумни

Колумна: За животната средина

Многустраноста и ширината на темата за животната средина (животната околина) овозможуваат нејзината анализа да започне низ еден лингвистички, семантички дискурс на поимите средина и околина. Поимот средина алудира на нешто средишно и централно важно, додека поимот околина го има значењето на околно, гранично, односно спротивно (барем во физичка смисла) на она што е средишно. Сепак, двата поими очигледно се синоними во контекст на животната средина, односно животната околина, укажувајќи дека јазикот, како слика на реалноста, јасно открива едно нераздвојно двојство на централното и граничното, односно дека средното не може да постои без околното, и обратно.

Имајќи ја предвид оваа неизбежна дихотомност на реалноста, во продолжение може логично да се тврди дека поимот животна околина има смисла само ако постои ентитет „вронет“ (кој постои) во таа околина, кој е имплицитна логична премиса за поимот околина (важи и обратното тврдење). Ентитетот, во една преносна смисла, е среде околината, па затоа околината се претвора во средина. Оттука станува јасно зошто поимите средина и околина се синоними. Уште поважно, преку оваа кратка семантичка анализа се доаѓа до основното логичко рамниште на кое почива оваа тема, односно до дихотомијата на животна средина и ентитетот во неа. Интересно е што ова онтолошко двојство, нераздвојно воведува и трет поим, а тоа е границата меѓу ентитетот и околината. Без постојна граница двата поими ентитет – околина (средина) ја губат својата смисла.

Барајќи илустративни примери за тријадата ентитет–граница–околина, може да се искористи која било природна наука, или некоја гранична научна област, како што е електрохемијата. Концизната дефиниција на оваа научна дисциплина која ги премостува физиката и хемијата може да биде парафразирана во една реченица, како наука за размената на електричен полнеж меѓу еден ентитет наречен електрода и неговата околина, при што најважен дел од ова двојство е границата меѓу нив – така, електрохемијата е наука за меѓуграничниот (меѓуфазен) пренос на електричен полнеж. 

Целокупниот домен на електрохемиската наука се дели на две големи царства; едното се однесува на феномените на пренос на електричен полнеж заради одвивање на спонтани хемиски реакции, што резултира со системи за генерирање и складирање електрична енергија, познати како галвански или волтини ќелии, односно, во контекстот на денешната модерна технологија, батерии за електрична струја. Другото царство се однесува на доменот на електрохемиска анализа, каде што феномените на пренос на полнеж се користат за софистицирана квалитативна и квантитативна анализа, која може да биде редуцирана на ниво на една жива клетка.

Интересно е што електрохемиската анализа резултира со технолошки развој на уреди кои ги имитираат сетилата на живите организми, за кои се користи одомаќинетиот англиски термин со латинско потекло - сензор. Сетилото, или сензорот, е архетипски пример за динамичката интеракција на тријадата ентитет–граница–околина, зашто сензорот е во перманентна интеракција со околината, следејќи ги нејзините постојани флуктуации или трајни промени.
Но суштественото прашање е во каква состојба е денес животната средина која треба да се анализира со електрохемиските сензори? Да наведеме само неколку општопознати факти: дамката од ѓубре на Тихиот Океан, видлива дури и од сателит, е речиси трипати поголема од површината на Франција. 

Може да се претпостави дека површински видливата загаденост е само врвот на сантата од ѓубре, која длабоко продира во длабочината на океанот. Дури и не е потребно вакво глобално зумирање за да се стекне впечаток за состојбата со животната околина. Доволно е да се погледне градот во кој живееме, состојбата со комуналниот отпад, степенот на загаденост на воздухот, безобѕирноста на поединецот, здушниот придонес кон уништување на околината итн., за да се стекне впечаток за општиот цивилизациски регрес наспроти илузијата на технолошкиот напредок.

Се чини дека нешто суштествено е нарушено во дихотомијата меѓу човекот како ентитет и животната средина. Човечката свест, разбрана како онтолошка категорија, како граница меѓу човекот и неговата околина низ која се манифестира и филтрира реалност, ја изгубила својата двонасочна динамичка улога во тријадата човек–граница–околина. Модерниот човек, во последниве неколку века, заведен од илузијата на технолошкиот развој и материјалниот комодитет, возгордеано го прошири своето колективно его до степен да ги заборави своите прародители, заборави дека е чедо на оваа единствена човекородна Земја, а со тоа на целиот човекороден универзум, и се отуѓи од животната средина (природата) како никогаш досега. Човекот заборави дека е интегрален дел на животната околина, дека е само една од нејзините безбројни времени манифестации и дека животната средина не треба да се покори и употреби (злоупотреби) за материјални егоистички човечки цели. Заведен од божествената моќ да поседува слободна волја, човекот е во илузија дека може да го раздвои она што е априори неделиво, односно да ја раскине дихотомијата ентитет–околина, која во крајна линија означува само два аспекти на единствена неделива целина. Оттука, не е за изненадување болната состојба на колективниот дух на модерниот човек, кој наспроти својот материјално богат живот, се мачи да ја најде смислата за своето постоење.

Наспроти сегашната човечка состојба која наликува на состојба на „разгалено чедо на универзумот“, стојат милениуми еволутивен развој на човечката свест, во кои низ длабока интелектуална и контемплативна размисла се трагало по мудрост (филозофија), смисла на човечкото постоење, по спиритуално и етичко совршенство. Парадоксално, таа историска состојба, од аспект на сегашното разгалено и возгордеано „чедо на универзумот“, интелектуално се потценува и третира како период на заостанатост и примитивизам.

Сознанието за единствениот и неделив карактер на реалноста, а оттука и неделивоста на двојството човек–околина, е продукт на длабока и милениумски стара филозофска мисла на далечниот исток, пред сè, на древна Индија и Кина. Во индиската филозофска мисла, според недуалната филозофија на Упанишадите, универзумот е манифестација на една ултимативна, онтолошка реалност наречена Брахман, која покрај физичката манифестација, уште поважно, означува единствена космичка свест. Индивидуалната свест, наречена Атман, е само една од безбројните манифестации на Брахман. Како што морскиот бран не е море, но сепак е времена манифестација на морето, кој од морето извира и во него се враќа, така и Атман извира и се враќа во Брахман. Така и ентитетот, во дихотомијата ентитетоколина, е само времена манифестација на животната околина. За еден од најголемите умови на модерната наука, физичарот и основач на квантната механика Ирвин Шредингер, решението на конфликтот меѓу човекот и околината (природата) треба да се бара токму во мудроста на Упанишадите, потенцирајќи дека реалноста, но и свеста, се единствени и неделиви и покрај нивните безбројни манифестации.

Користејќи друг наратив, древната кинеска мисла доаѓа до идентични заклучоци. Според таоистичката филозофија, реалноста е манифестација на еден основен принцип (тао) кој „тече“ (патува; тао = патот), и од кого извираат и кој е обединител на сите нешта. Тао се манифестира секогаш во форма на јин и јанг, фундаментална дуалност на спротивставени, но комплементарни сили, при што секоја од нив содржи елемент од другата, формирајќи динамичен, постојано променлив систем низ кој се манифестира реалноста (аналогијата со двојноста ентитет–околина е очигледна). Оваа филозофска мисла упатува на основен етички принцип во човечкото однесување кое е наречено ву веј, или „спонтано дејствување“, односно дејствување во согласност со природниот тек (со околината), без напор, без „борба“, зашто „мудриот човек ги усогласува своите дејства со ритамот на космосот, во согласност со природата“, а не дејствува против неа.

Интересно е што во западната филозофска мисла, временски синхронизирано со мудроста на древна Кина (приближно во четвртиот-петтиот век пред новата ера), се јавува идентична идеја во филозофијата на еден од најголемите старогрчки мислители Хераклит, за кого крајната причина за реалноста е логосот, кој ја означува скриената хармонија на универзумот, и кој секогаш се манифестира како хармонична тензија на спротивности. Малку подоцна, истата идеја ќе биде повторена, овој пат со нагласена спиритуална компонента, во основата на христијанското учење: „На почетокот беше Зборот (Логос)....(Јован 1:1) и „Сè стана преку Него....“ (Јован 1:3).

Доколку модерната научна мисла биде правилно разбрана, и пред сè и над сè, третирана како потрага по знаење и разбирање, а не како варварски поход за покорување и искористување на природата (околината), тогаш заклучоците на модерната наука се идентични со оние на древната филозофска мудрост. 
Ако се заземе холистички пристап во толкувањето на основните сознанија на природните науки (физика, хемија и биологија), тогаш е очигледно дека секој жив организам е само тек и манифестација на животната средина. Животната средина се манифестира како жив организам одреден краток временски период, метафорички кажано, „тече“ низ живиот организам, што може да се поткрепи со огромен број научни факти. На пример, во секој човечки здив се разменуваат околу 10 на степен 21 молекули со околината. Бројот е толку голем што е тешко да се именува. Во тоа мноштво молекули досега се детектирани околу 3.000 различни супстанции (кислород, азот, јаглерод диоксид, вода, ацетон, изопрен, метанол, етанол, амонијак...), што е очигледна поткрепа на тврдењето дека околината „тече“ низ живиот организам. Од друга страна, во просечно човечко тело има околу 30 трилиони човечки клетки и многу повеќе (околу 38 трилиони) микроорганизми. Очигледно е дека нашето тело не е само наше, односно ние сме животна средина за други организми без кои не можеме да живееме, зашто со нив разменуваме симбиотички материи, но и генетски информации.

Од оваа кратка елаборација на поимите ентитет–околина, недвосмислен е заклучокот дека ентитетот и неговата околина се само два аспекти на една нераздвојна динамичка целина. Решението на проблемот во тријадата човек–свест–животна средина, мора да се бара во промена на човечката свест, зашто, според правилниот заклучок на Карл Густав Јунг, единствената опасност за човечкиот опстанок, парадоксално, е самиот човек.


Автор: Валентин Мирчески, професор на Институт за хемија, Природно-математички факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје и дописен член на Македонската академија на науките и уметностите
Тагови:

Издвојуваме

Слични вести од Fakulteti.mk

Колумни